Ngô Đức Thọ: Thái tể Tuyền quận công Nguyễn Duy Thì

Nguyên văn bài dạng Text

THÁI TỂ TUYỀN QUẬN CÔNG

NGUYỄN DUY THÌ DUY THÌ

NGUY N DUY THÌ 阮惟時(1572-1651)

Người xã Yên Lãng huyện Yên Lãng – Nay là thôn Hợp Lễ xã Thanh Lãng

huyện Bình Xuyên tỉnh Vĩnh Phúc. Cha Nguyễn Duy Hiểu.

27 tuổi đỗ Đệ nhị giáp Tiến sĩ xuất thân (Hoàng giáp) khoa Mậu Tuất niên hiệu

Quang Hưng 21 (1598) đời Lê Thế Tông.

Ông từng đi sứ sang nhà Minh. Làm quan đến chức Tham tụng, Hộ bộ Thượng

thư kiêm chưởng lục bộ sự, Thái phó, tước Tuyền quận công 泉郡公, vinh phong Tá lý

công thần, được mở phủ Bỉnh Quân 秉鈞府. Thọ 81 tuổi. Sau khi mất được truy tặng

chức tặng Thái tể, thuỵ là Hành Độ 衡度 .

LTĐK(III,2a); LĐĐK, 118a; ĐKSB, 63b;

LHĐK(I,47a); T.Thư (BK 18); N°1339.

0B 􀁒

Sử không ghi thoạt đầu Hoàng giáp được bổ chức gì. Nhưng bản Khai hành trạng

Công thần do dòng họ Nguyên Duy làng Hợp Lễ xã An Lãng soạn, đề ngày 20 tháng

8 năm Cảnh Hưng 37 (DL 2-10-1776) do Công thần tôn Nguyễn Duy Lỗi cùng 7 công

thần tôn khác và toàn họ cùng ký cho biết về những năm đầu trong cuộc đời làm quan

của Thái tể Nguyễn Duy Thì:

Đền thờ Thái tể tướng công NGUYỄN DUY THÌ ở làng Hợp Lễ xã An Lãng

huyện Bình Xuyên tỉnh Vĩnh Phúc

Sau khi thi đỗ (1598) Hoàng giáp Nguyễn Duy Thì được bổ chức Hàn lâm Hiệu

lý Viện Hàn lâm giúp các việc từ hàn trong triều Lê trung hưng thời Triết vương

Trịnh Tùng.

Năm Canh Tí ( 1600) Nguyeãn Duy Thì theo ngự giá vua Lê chúa Trịnh về trấn

sở Thanh Hoa.

Năm Tân Sửu (1601) giữ chức Hộ khoa Cấp sự trung, tước tử.

Năm Bính ngọ (1606) làm Phó sứ trong sứ bộ sang nhà Minh.

Thời gian này nhà Lê Trung hưng mới thu phục kinh đô Thăng Long (23-2-

1593), nhưng nhà Mạc vẫn còn chiếm Cao Bằng và vùng biên giới Đông bắc.

Nhà Mạc liên tục sai sứ sang kêu cứu và tố cáo ly gián để nhà Minh không thừa

nhận triều Lê Trịnh. Sứ bộ Phùng Khắc Khoan (1596) được đón tiếp trọng thị nhưng

vua Minh vẫn chưa chịu phong vương cho họ Lê. Đến năm này (1606), chúa Trịnh

Tùng sắp xếp hai sứ bộ: một Đoàn do Hoàng giáp Lê Bật Tứ làm chánh sứ sang đáp lễ

cảm ơn; một sứ bộ khác hùng hậu hơn, do hai Hoàng giáp Ngô Trí Hoà, Nguyễn Thực

làm chánhsứ và 5 người khác làm phó sứ mang quốc thư cầu phong cũng lên đường đi

tiếp sau. Trong sứ bộ này có một Phó sứ là hoàng giáp Nguyễn Duy Thì.

Thời trước đi sứ là công việc rất quan trọng,

ì thế chúng ta cũng cần biết về chuyến đi sứ này

của Hoàng giáp Nguyễn Duy Thì. Chỉ mới đăng

khoa khoảng 7 năm, lúc ấy ông Hoàng giáp

Nguyễn Duy Thì còn rất trẻ (34 tuổi) giữ chức

Cấp sự trung (tương đương như Trưởng phòng

cấp Bộ), nhưng ông được sung chức Phó sứ vì

theo thông lệ chánh phó sứ phải là các vị Chánh

Tiến sĩ (tức từ Hoàng giáp trở lên).

Về năm Bính Ngọ niên hiệu Hoằng Định 17

(1606) đời vua Kính Tông Lê Duy Tân, sử nước

ta, Cương mục bỏ trống, còn Toàn thư chỉ có vài

dòng ghi đúng một việc tức là việc đi sứ sang nhà

Minh năm này. Tư liệu quá hiếm đến nỗi sử cũng

không ghi được sứ bộ lên đường ngày nào tháng

nào, chỉ ghi vào đầu năm:

“Bính Ngọ, [Hoằng Định] năm thứ 7 [1606], (Minh Vạn Lịch năm thứ 34) Sai

chánh sứ Lê Bật Tứ, phó sứ Nguyễn Dụng và Ngyễn Khắc Khoan sang nhà Minh

dâng lễ tạ ơn. Lại sai hai sứ bộ

gồm bọn chánh sứ Ngô Trí Hoà, Nguyễn Thực, các phó sứ Phạm Hồng Nho, Nguyễn

Danh Thế, Nguyễn Úc, Nguyễn Duy Thì sang tuế cống nhà Minh”. (Toàn thư, BK18-

7a).

Chuyến đi sứ này Lê Bật Tứ và Nguyễn Thực lầm Chánh sứ, Hoàng giáp

Nguyễn Duy Thì làm Phó sứ - là chuyến thứ hai triều Lê trung hưng phái sứ bộ sang

Yên Kinh.

Minh thực lục không ghi tên tên chánh phó sứ, nhưng có nói về công việc của

sứ bộ An Nam (đối nội, nhà Lê vẫn gọi quốc hiệu Đại Việt, nhưng đối ngoại với nhà

Minh các vua Lê vẫn tự gọi tên nước là An Nam) Chuyến đi này của hai sứ bộ nước ta

diễn ra trong tình hình có phần hơi đặc biệt. Trước đó nửa năm (đầu tháng 7-1605)

Bản khai Hành trạng công thần

Thái tể Nguyễn Duy Thì

thủ lĩnh một bộ tộc người Tày Nùng ở Lộc Châu (Lạng Sơn) là Vi Đạt Lễ đưa quân

sang đánh chiếm trị sở châu Tư Lăng, bắt châu quan là Vi Thiệu Tăng và đoạt lấy

châu ấn - Sử Việt Nam không có thông tin gì về vụ này – sau đó nhà Minh đã dụ Đạt

Lễ ra hàng, trả lại châu ấn, nhưng vẫn gay gắt đòi đích danh “đầu mục Trịnh Tùng”

phải chú ý việc này và nhất là đòi Trịnh Tùng phải bắt cho được người cầm đầu của

quân “phản loan” là Lục Hữu. Chuyến công du này của hai sứ bộ nhà Lê phải đối diện

với vấn đề nan giải này.

Minh thực lục về ngày 5 tháng 2 năm Vạn Lịch thứ 34 (13-3-1606) chép “ Lê

Duy Tân, con Đô thống Sứ An Nam Lê Duy Đàm, cống sản vật địa phương, xin

phong tước”. Tuy chỉ chép việc gọn như thế, nhưng nhân đó Minh thực lục lược thuật

các diễn biến chính ở An Nam khởi từ Lê Lợi đến Lê Huệ (Chiêu Tông) mất ngôi về

nhà Mạc. Rồi Lê Ninh dấy quân ở vùng sông Tất Mã. Xem những đoạn ghi này

chúng ta thấy bọn họ hiểu rất rõ tình hình ở An Nam. Họ nói “ căn cứ lời báo cáo của

điệp viên” do Tuần phủ Quảng Tây điều khiển thường xuyên gửi về. Khi hai sứ

bộđang ở Yên Kinh, trong nước triều đình dẹp được cuộc phản loạn của Lục Hữu, lại

bắt được Vi Đạt Lễ, chém đầu, đựng thủ cấp trong hộp cho người chuyển sang trao

cho nhà Minh. Vì thế nhà Minh đáp ứng cấp cho Lê Duy Tân (Kính Tông) ấn bạc

(trước chỉ được cấp ấn đồng), nhưng tước hiệu thì vẫn chỉ An Nam Đô thống sứ như

cũ.Minh thực lục, Q.418, 3 ab. Hồ Bạch Thảo dịch )

Sứ bộ vừa đi đường, làm việc và nghỉ ở Yên Kinh đến giữa năm 1607. Minh

thực lục ghi ngày 22 tháng 5 Vạn Lịch 35 (tức 16 - 6 -1607) nhà Minh sai Quang lộc

tự thừa Phạm Quang Dụ hộ tống cống sứ An Nam về nước (Minh thực lục, Q.431.

Bản dịch đã dẫn, tr.250.

Năm Giáp Thân (1608) đi sứ trở về, Nguyễn Duy Thì được thăng chức Thiêm

đô ngự sử， tuớc bá (Phương Tuyền bá 芳泉伯 ), được cấp cho hai xã Yên Lãng và

Hợp Lễ (sau đổi là xã Yên Lãng) để phục dịch (Công thần hành trạng)

Chính quyền Lê - Trịnh tuy đã ổn định,

trong nước đã tương đối được yên bình, nhưng

cuộc nội chiến với nhà Mạc suốt mấy chục năm

khiến cho sản xuất nông nghiệp đình đốn, làng

xóm tiêu điều chưa phục hồi, mất mùa liên tiếp

nhiều năm. Làm việc ở Ngự sử đài, Phương Tuyền

bá có điều kiện đi kinh lý các nơi, nhờ đó hiểu

được tình cảnh nghèo đói của dân chúng, cùng là

sự cai trị của bọn quan tham lại nhũng ở nhiều địa

phương. Bức xúc vì thấy bọn quan lại tham nhũng

làm khổ người dân “mọi việc nhiễu dân, không

điều gì không làm”, tháng 8 năm Hoằng Định 13

(9-1612) Ngự sử đài Thiêm đô ngự sử Nguyễn

Duy Thì (liên danh cùngGiám sát ngự sử Phạm

Trân và mấy đồng liêu khác) dâng lên chúa Trịnh

Tùng một bản Khải văn (Triều Lê Trung hưng

quy định đại thần tấu lên vua thì gọi là “tấu” như

cũ, nhưng tâu việc lên chúa Trịnh thì gọi là “khải”)

Khải văn năm 1612 của Phương Tuyền

bá (Toàn thư, BK18-8ab)

bày tỏ ý kiến trước hiện tình triều chính.có nhiều việc cấp thiết phải tu chỉnh.Khải văn

viết:"Dân là gốc của nước, đạo trị nước chỉ là yên dân mà thôi. Lại nghĩ rằng : rời với

dân cùng một lẽ, lòng dân vui thích tức là được ý trời rồi. Cho nên người giỏi trị

nước, yêu dân như cha mẹ yêu con, thấY họ đói rét thì thương, thấY họ lao khổ thì

xót, cấm hà khắc bạo ngược, ngăn thuế khoá bừa bãi, để cho dân được thoả sống mà

không còn tiếng sầu hận oán than. Thế mới là biết đạo trị nước, biết cách sai dân. Nay

Thánh thượng (chỉ chúa Trịnh) để ý tới dân, thi hành một chính sách cốt để nuôi dân,

ban ra một mệnh lệnh, cũng nghiêm răn nhiễu dân. Lòng yêu dân đó, thực là lượng cả

của trời đất cha mẹ vậy. Nhưng kẻ thừa hành thì chưa biết thể theo đức ý của bề trên,

chỉ chăm làm điều hà khắc bạo ngược, đua nhau xa xỉ, coi một huyện thì làm khổ dân

một huyện, coi một xã thì làm khổ dân một xã, mọi việc nhiễu dân, không điều gì

không làm, khiến dân trong nước, con trai thì không có áo, con gái thì không có váy,

tiệc hát xướng không còn, lễ cưới xin không đủ, sống nuôi chết đưa, không trông cậy

vào đâu, ăn uống chi dùng hàng ngày mọi bề đều thiếu, dân mọn nghèo hèn cho đến

sâu bọ cỏ cây đều không sống nổi.

Vì thế, cảm động đến đất trời, khiến cho lòng trời ở trên không thuận tai hoạ lũ

lụt tràn ngập quá

mứ cthường, chắc là có quan hệ với chính sự hiện nay, há chẳng nên sợ hãi, tu

tỉnh, nghĩ đến tội lỗi gây nên thế sao? Nếu biết thi hành chính sách bảo vệ dân thì

dưới thuận lòng người,trên hợp ý trời, và chuyển tai hoạ thành điềm lành, lúa được

mùa luôn, người người no đủ, trong nước thái bình, cơ nghiệp ức muôn năm của nước

nhà từ nay cũng do đó mà bền vững lâu dài vậy". (Toàn thư, BK18 -8 ab)

Phan Huy Chú cho biết Triết vương Trịnh Tùng “khen và nhận lời” các điều nói

trong bài khải của Nguyễn Duy Thì (LTHCLC, Nhân vật chí). Khoảng cuối năm 1613

triều đình “sai triều thần chia nhau đi các xứ xét hỏi nỗi đau khổ của dân gian. Người

phiêu giạt thì tha tạp dịch ba năm để về yên cư phục nghiệp” (Toàn thư, BK18-10a)

Năm Bính Thìn Hoằng Định 17,tháng 2 (3-1616) Nguyễn Duy Thì được thăng

Phó đô ngự Sử (Hành trạng chép năm Tân Hợi [1611] có thể nhầm).

Tháng 2 năm Hoằng Định 19 (3-1618) Nuyễn Duy Thì làm Đốc thị trong cánh

quân do Xuân quận công Trịnh Xuân chỉ huy phối hợp với quân do Thanh quận công

Trịnh Tráng cùng tiến đánh quân của Khánh vương nhà Mạc. Thế lực quân Lê Trịnh

trong trận này rất lớn, quân Mạc không dám giao chiến.

Quý Hợi (1623), tháng 6 – Hành trạng ghi là “Hữu sự nhật” (ngày xấy ra sự

việc”), chỉ sự việc ngày 18 tháng 6 Triết vương Trịnh Tùng bị ốm, lấy thế tử là Thanh

quận công Trịnh Tráng giữ binh quyền. Con thứ là Vạn quận công Trịnh Xuân gây

nội biến, chúa Trịnh Tùng phải chạy ra Hoàng Mai (Thanh Trì), rồi mất ở quán Thanh

Xuân. Trong cuộc biến này, Phương Tuyền bá Nguyễn Duy Thì bảo vệ chính thống

của thế tử Trịnh Tráng, ông giúp việc quân theo Trịnh Tráng đưa vua Lê Thần Tông

lánh về Thanh Hoa để lo việc dẹp loạn. Nhà Mạc nhân lúc Thăng Long có biến tiến

quân về tận Đông Dư, Thổ Khối (Gia Lâm). Trịnh Tráng tập hợp lực lượng xong tiến

đánh thu phục, lại rước vua Lê về Thăng Long.

Giáp Tí (1624) Phương Tuyền hầu vâng mệnh làm Đốc suất (giám chiến) trong

cánh quân của Thái bảo Luân quận công tiến đánh Cao Bằng, truy đuổi đến tận

“Thiện Thắng quốc 善勝國” của nhà Mạc (tên gọi này chưa thấy tư liệu nào nói

đến)，bắt được Mạc Kiền Thống giải về kinh sư.

Thanh vương Trịnh Tráng lên ngôi, xét công phò tá truy tuỳ, thăng Phương

Tuyền bá Nguyễn Duy Thì làm Lại bộ Tả thị lang kiêm Quốc Tử giám Tư nghiệp,

tước Phương Tuyền hầu (Sắc phong 01 ngày 16 tháng 11 Vĩnh Tộ 7 (15-12- 1625 ).

Năm Bính Dần (1626) Phương Tuyền hầu vâng mệnh làm Đốc suất (giám chiến)

trong cánh quân của Thái bảo Lân quận công tái tiến đánh Cao Bằng, giết tại trận Thái

bảo Lâm quận công của nhà Mạc. (Hành trạng ghi: khi thắng trận trở về được thăng

Công bộ thượng thư; Sắc Phong NDT 02 , Vĩnh Tộ 8, ngày 13-5).

Năm Đinh Mão Vĩnh Tộ 9 (1627) Trịnh Tráng lấy danh nghĩa vua Lê viết thư

cho chúa Nguyễn Phúc Nguyên ở Đằng Trong, đại khái nhắc tình nghĩa hai họ Trịnh

Nguyễn cùng ý nguyện tôn phù nhà Lê, chỉ vì kẻ xấu ly gián nên mới thành ra cái thế

đối địch. Nay “nếu ngươi cố giúp triều Lê ta để nhà vua được mạnh thì thân danh của

ngươi cùng nước cùng vinh hiển…. Nếu vẫn chấp mê, đem quân chống mệnh, thì oai

trời đến đâu chỉ trong chớp mắt núi cao cũng thành ra đất bằng…”

Toàn thư chép gần hết bức thư ấy (BK 18- ), và ghi: “ Mùa xuân sai quan mang

sắc dụ Thái bảo Thuỵ quận công Nguyễn Phúc Nguyên”, nhưng không nói rõ phái ai

mang sắc thư đi. Nhưng bản Hành trạng của Tuyền quận công có ghi việc ấy: “Năm

Đinh Mão (1627) Phương Tuyền hầu Nguyễn Duy Thì vâng mệnh mang sắc chỉ của

vua Lê vào Thuận Hoá dụ họ Nguyễn. Ông trình bày các điều lợi hại để khuyên họ

Nguyễn trở về phục mệnh triều đình nhà Lê. Nhưng họ Nguyễn không nghe, lại còn

bắt bẻ làm nhục sứ giả. Nhưng ông vẫn cứng cỏi không chịu chịu khuẤt, khi về được

triều đình rất khen ngợi”

Sử nhà Nguyễn, cả Đại Nam thực lục Tiền biên và Cương mục đều không nói gì

đến việc vua Lê chúa Trịnh gửi thư lần ấy. Bản Hành trạng.... do có tư liệu gia đình

nên khai khớp với sử liệu của Toàn thư là điều dễ hiểu. Nhưng một điều rất đặc biệt

và thú vị là cuốn Nam triều công nghiệp diễn chí do Bảng Trung hầu Nguyễn Khoa

Chiêm (1650-1736 ) một quan chức ở Đàng Trong biên soạn cũng ghi đựoc sự kiện

Phương Tuyền hầu là người đưa sắc dụ ấy của vua Lê vào Đàng Trong. Cuốn sách

này tuy là thể truyện (diễn chí), nhưng thiên về sử và từng được Sử quán triều Nguyền

dùng làm tài liệu tham khảo cơ sở để soạn bộ Đại Nam thực lục tiền biên (tức sử nhà

Nguyễn chép về thời các chúa Nguyễn):

“Năm ấy, các quan triều đình bẩm với Thanh Đô vương rằng: Thuỵ quận công

[Nguyễn Phúc Nguyên] ở Nam trấn giữ hai xứ Thuận Hoá-Quảng Nam đã nhiều năm

không nộp tô thuế. Trịnh Tráng cả giận, bèn sai Thượng thư bộ công kiêm Tư nghiệp

Quốc Tử Giám là Phương Tuyền hầu Nguyễn Duy Thì làm Trung sứ, cùng với bọn

Sắc phong 01, ngày 16 -11 Vĩnh Tộ

7(15-12- 1625 ).

Sắc Phong 02 , Vĩnh Tộ 8, ngày 13-5

Bá Khê hầu Phan Văn Trị vào xứ Nam trách hỏi. Duy Thì, Văn Trị rong ruổi đến

Thuận Hoá, vào công phủ của Thuỵ quận công truyền dụ rằng:

“Hoàng thượng đặc cách sai chúng tôi vào đây để hỏi ông về các khoản thóc

tiền của hai xứ. Vả lại việc to thuế có quan hệ lớn nước nhà, minh công đã mấy năm

không đem ra nộp là do vì sao?”

Sãi vương [tức Nguyễn Phúc Nguyên] đáp:

Nhà nước chứa trữ lương tiền là để dùng vào việc binh. Nhưng mấy năm nay

mùa màng Thất bát, trăm họ thiếu ăn, gần đây đã có người chết đói. Tôi thường nghe

người xưa nói rằng: Dân là gốc lớn của nước. Muốn nuôi dưỡng lòng dân không nỡ

thu tô đòi thuế trong những năm mất mùa. Các năm về sau mùa màng lúa tốt, sẽ xin

thu đem ra giao nộp, há phải là kẻ quay lưng làm phản để chiếm đoạt too thuế của

hoàng thượng đâu!”

Sứ giả của Bắc triều nghe chúa Nam nói có lý, không dám gạn hỏi, bèn cáo từ

về Bắc, trình lên để Thanh Đô vương biết. Trịnh Tráng cũng làm ngơ đi, không hỏi

đến việc ấy nữa.”F

1

Sở dĩ Nguyễn Khoa Chiêm biết việc Nguyễn Duy Thì làm sứ giả vào Thuân

Hoá là vì khi soạn Nam triều công nghiệp diễn chí, Nguyễn Khoa Chiêm đã làm quan

đến cấp Cai bạ Phó đoán sự thuộc hàng quan chức cao cấp được tham dự chính sụ

trong cung phủ của chúa Nguyễn Phúc Chu đang lưu trữu rất nhiều văn kiện tài liệu từ

thời các chúa trước. Như lời kể của Nguyễn Khoa Chiêm thì Nguyễn Duy Thì thực

hiện sứ mệnh chuyển giao sắc dụ của vua Lê cho chúa Nguyễn Phúc Nguyên không

mấy khó khăn. Thời gian ấy Nguyễn Phúc Nguyên chưa đương diện chống lại mệnh

lệnh của triều Lê -Trịnh, và cái cớ Thuận Hoá chậm nộp tô thuế là vì mấy năm liền

mùa màng Thất bát. Phương Tuyền bá Nguyễn Duy Thì có thể biết là Nguyễn Phúc

Nguyên không nói sự thật, nhưng vì mất mùa, đã có người dân bị chết đói thì lý do

khẤt tô thuế là điều nhà cầm quyền theo đạo lý không thể không xem xét tới. Vì vậy

chúng ta không thấy Nguyễn Duy Thì ỷ thế thừa hành lệnh vua mà có thái độ gì có thể

coi là hống hách gây khó cho Thuỵ quận công. Việc này cho thấy ở Nguyễn Duy Thì

một tấm lòng trung thực nhân ái. Chuyến đi vào Thuận Hoá nếu lấy việc thu thuế làm

mục đích thì không đạt, nhưng với lý do mất mùa dân đói thì triều đình ở Thăng Long

cũng không có cớ gì để phàn nàn về trách vụ của Nguyễn Duy Thì. Về sự việc này,

bản khai Hành trạng có chỗ nói chúa Nguyễn làm nhục sứ giả tại phủ đường v.v...,

theo ý riêng của bút giả, có thề đó là do các vị con cháu công thần theo quan điểm

chính thống của triều Lê Trịnh, khi thụât sự việc có xu hướng làm “trầm trọng hoá”

vấn đề để nhấn mạnh thành tích của cụ Thái tể, đó cũng là hiện tượng tâm lý thông

thường, có thể lý giải được..

Năm Kỷ Tỵ (1629): Phương Tuyền hầu làm Đốc suất (giám chiến) trong cánh

quân do Thái bảo Nhạc quận công tiến đánh giặc “Uy Lãng”, không giao chiến, chỉ

tuyên dụ mà Uy Lãng quy hàng. Về triều được ngợi khen là “nhất ngôn thắng thập

vạn sư” (Một lời thắng mười vạn quân) (Hành trạng ghi sau trận này ông được thăng

tước Quận công. (Chính xác phải đến 1632 Nguyễn Duy Thì mới được phong Tuyền

1 Nguyễn Khoa Chiêm. Nam triều công nghiệp diễn chí. Ngô Đức Thọ- nguyễn Thuý Nga dịch chú.

Ngô Đức Thọ giới thiệu. Trong Tổng tập Tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam (Trần Nghĩa chủ biên).

H.,Nxb.Thế giới, 1997. tr. 218. Cũng xem: Tổng tập văn học Việt Nam T.3. H., Nxb. KHXH.,2000.

Tr.208.

quận công với các chức tước đã dẫn trên (x.Sắc phong NDT 03). Hành trạng ghi: cấp

cho hai huyện Đông Ngàn và Ninh Giang “vi chế”[làm chế độ], có lẽ là quy chế ruộng

ngụ lộc như đã nói ở các trang trước)

Năm Đức Long 4, ngày 15 tháng Tư (tức DL 2-6-1632) Nguyễn Duy Thì được

thăng Công bộ thượng thư kiêm Quốc Tử Giám Tư nghiệp Thiếu phó Tuyền quận

công Thượng trụ quốc thượng trật. (Toàn thư, BK 18-31b); Sắc phong NDT 03 [2- 6-

1632)

Tháng 10 năm Đức Long 2 (11-

1630) nhà Minh sai hai sứ bộ sang đòi lễ

cống. Trịnh Tráng phái Nguyễn Duy Thì,

Giang Văn Minh, Lê Khả Trù, Thân

Khuê lên cửa Nam quan đợi đón sứ giả

(BK18-28a ).

Tháng 12 năm Đinh Sửu Dương Hoà

3 (quy ngang là năm 1637, nhưng đầu

tháng Chạp thì đã sang tháng 1-1738)

triều đình một lúc cử hai sứ bộ sang sứ

nhà Minh. Một Đoàn do Hoàng giáp

Nguyễn Duy Hiểu con trưởng của Thiếu phó Nguyễn Duy Thì làm chánh sứ, một

Đoàn Đoàn do Hoàng giáp Giang Văn Minh làm chánh sứ. Về hai sứ bộ này Toàn thư

chỉ ghi có mỗi câu như vậy. Cương mục thì bỏ qua không nói đến. Nhưng Lịch triều

hiến chương loại chí của Phan Huy Chú nói đến hai lần, cho biết rõ hơn.

Sở dĩ có lệ cả hai sứ bộ cùng đi vì lệ cũ 3 năm một kỳ tuế cống, từ năm 1584 đời

Mạc Mậu Hợp định lệ cứ 6 năm cống hai lễ (x. Phan Huy Chú, Lịch triều hiến chương

loại chí, Bang giao chí). Toàn thư ghi chung vào một mục, không nói rõ Đoàn nào đi

trước Đoàn nào đi sau, chứng tỏ chi tiết ấy không mấy quan trọng, có thể hiểu cả khi

đi và khi về cả hai Đoàn nhập chung với nhau. Chuyến đi sứ này rất nổi tiếng, nhưng

ngày nay sách báo hầu như chỉ nói về chánh sứ Giang Văn Minh là người đã ứng khẩu

câu “Đằng Giang tự cổ huyết do hồng” để đối đáp với vế xuất ngạo mạn của một viên

quan nhà Minh. Nhưng chuyến đi sứ ấy không kết quả, vua Minh vẫn không chịu

phong vương cho vua An Nam, chánh sứ Giang Văn Minh lại bị chết trên đường về.

Một chuyến đi sứ khi trở về chết cả hai viên chánh sứ, thật là một đau thương động

trời, nhưng đáng tiếc, sử sách không ghi lấy một dòng! Không chỉ Toàn thư, cả Cương

mục cũng không hề ghi về hai Đoàn đi sứ năm ấy! Việc tang của quan đại thần đầu

triều như vậy mà Toàn thư bỏ qua không chép, chỉ ghi khoảng sau tháng 4 Dương

Hoà 5 (5-1639) “ Sai Thiếu phó Nguyễn Duy Thì cùng các ông Nguyễn Thọ Xuân,

Nguyễn Xuân Chính, Nguyễn Quang Nhạc, Phạm Phúc Khánh vâng mệnh lên cửa

Nam quan đợi đón sứ thần về nước (Toàn thư, BK 18 -35b)

Hai cha con làm quan đồng triều,

nhưng đau xót là người con lại phải ra đi

trước cha già! Tuyền quận công Nguyễn

Duy Thì nén lòng chịu nỗi đau ấy để cáng

đáng thêm các trọng trách mới: Từ đầu

năm Canh Thìn Dương Hoà 6 ông đảm

trách thêm chức vụ Tế tửu Quốc Tử Giám

và Chưởng Hàn lâm viện sự - tức đứng Sắc phong 04 ngày 3 tháng 9 Dương

Hoà 6 (29-4-1640).

Sắc phong NDT 03 ngày 15 tháng 4 Đức

L 4(2 6 1632)

đầu Quốc Tử Giám và Viện Hàn lâm (Sắc

phong NDT 04 ngày 3 tháng 9 Dương Hoà 6 ( DL ngày 29-4-1640).

Hai năm sau vua Lê và chúa Trịnh chọn ông giữ chức Thượng thư bộ Binh (Sắc

phong NDT 05 ngày 27 -4 Dương Hoà 8 tức DL ngày 27-5-1642.)

Ba năm sau vua Lê Thần Tông và chúa Trịnh Tráng đổi chức Thượng thư bộ

Lại cho ông (thôi Thượng thư bộ Binh), nhưng lại kiêm nhiệm trọng trách lớn: Lại bộ

thượng thư kiêm Chưởng Lục bộ sự - Tức chức vụ Tể tướng thứ hai sau Thanh vương

Trịnh Tráng (Sắc phong NDT 06 ngày 26 - 4 Phúc Thái 3 (tức DL ngày 21-5-1645).

Lúc này ông đã 73 tuổi. Theo lệ đời Trung hưng, các đại thần 70 tuổi về trí sĩ. Nhưng

Trịnh Tráng đặc cách mời giữ không cho ông về trí sĩ. Chúa Trịnh Tráng đặc cách cho

dựng phủ đệ ở ngay làng Láng quê cụ, đặt tên là phủ Bỉnh Quân 秉鈞府 ( Bỉnh quân

dấu hỏi ở chữ Bỉnh, chứ khong phải dấu huyền, nghĩa là “nắm giữ sự điều hoà, điều

phối”) để quan Chưởng lục bộ làm việc tại gia. Các bộ viện có điều gì khải trình thì

cho người chạy ngựa chuyển đến phủ Bỉnh Quân phê duyệt. Từ phủ Bỉnh Quân về

kinh những khi đẹp trời ông tự mình cưỡi ngựa, chỉ lấy mấy tên lính kỵ theo hầu. Có

khi gặp kỳ bình văn ông đến ngay trường Giám để dự rồi mới vào triều. Ồng vừa làm

việc ở phủ Lục bộ (phủ Tể tướng) tại Thăng Long, vừa làm việc tại phủ Bỉnh Quân

cho đến năm Khánh Đức 3 lâm bệnh nhẹ, ngày 19 tháng 9 Canh Dần (tức DL ngày 1-

11-1651) viên mãn thọ chung tại phủ đệ Bỉnh Quân tại quê nhà, hưởng thọ 81 tuổi.

Vua Lê Thần Tông và chúa Trịnh Tráng truyền lục bộ binh dân tổ chức phục dịch

tang lễ rất mực trọng thể.

Hơn 50 năm giữ trọng trách dưới ba triều vua hai đời chúa, uy danh Thái tể

Nguyễn Duy Thì lừng lẫy một giai đoạn nhiều biến động lịch sử đầu thời Lê Trung

hưng. Đó là những năm tháng cuộc Trung hưng của nhà Lê mới thành công. Tuyền

quận công Nguyễn Duy Thì tuy cũng có tham gia một số trận đánh (giữ chức giám

chiến), nhưng chủ yếu ông thực hiện nhiều trọng trách dân sự, phủ dụ binh dân những

địa phương vốn là chỗ dựa của nhà Mạc, chiêu tập dân xiêu dạt đưa về quê quán khôi

phục sản xuất, ổn định đời sống, sau vài chục năm đã có thể thấy được cảnh thế thăng

bình. Nguyễn Duy Thì là nhà chính trị có tài, biết lắng nghe và thấu hiểu nguyện vọng

của người dân. Ông căm ghét bọn quan lại tham nhũng “chỉ chăm làm điều hà khắc

bạo ngược, đua nhau xa xỉ, coi một huyện thì làm khổ dân một huyện, coi một xã thì

làm khổ dân một xã, mọi việc nhiễu dân, không điều gì không làm”. Bản thân ông làm

Sắc phong 05 ngày 27 -4 Dương Hoà 8

tức DL ngày 27-5-1642.

Sắc phong 06 ngày 26 - 4 Phúc Thái 3

(tức DL ngày 21-5-1645

quan nổi tiếng thanh liêm nên mới có tư cách của bậc trung thần gay gắt lên án bọn

quan lại tham nhũng hại dân. Ông nghiêm khắc thi hành pháp luật, nhưng khi ngờ có

oan sai thì không ngần ngại giảm nhẹ hình án như danh sĩ Phạm Đình Hổ đã chép ở

truyện Nguyễn Duy Thì trong Tang thương ngẫu lục ( x. Phụ lục 2). Tờ Khải năm

1612 của ông không chỉ có tác dụng cảnh tỉnh đối với đương thời mà còn được lưu

trong sử sách để giáo dục cho hậu thế. Ông là tấm gương một nhà Nho có uy vọng,

nhiều năm giữ chức Tế tửu Quốc Tử Giám - trường đại học đào tạo nhân tài Nho học

cho các triều đại Việt Nam. Câu đối khắc cột đình bia trên mộ ông phần nào bao quát

được những cống hiến lớn lao của danh nhân Nguyễn Duy Thì:

八袞外春秋累朝元老(Cột bên trái)

四十年宰輔萬古名家(Cột bên phải )

Bát cổn ngoại xuân thu, luỹ triều nguyên lão,

Tứ thập niên tể phụ, vạn cổ danh gia.

Dịch

Tám chục lẻ xuân thu, bậc nguyên lão mấy triều,

Bốn mươi năm Tể tướng, vị danh nhân muôn đời.

(N.Đ.T)

Một văn bản có giá trị lịch sử trong việc đánh giá danh nhân Nguyễn Duy Thì là

bản sắc chỉ của vua Lê Thần Tông tuyên phong công trạng của quan Tể tướng: Sau

khi trang trọng nhắc lại đầy đủ chức tước của người quá cố, lời văn của sắc chỉ hàm

súc bao quát xứng tầm kính trọng đối với một bậc đại nguyên lão của triều đình:

為為勳臣始終全節多有勳勞於國在職 薨逝

“ Vị vi huân thần, thuỷ chung toàn tiết, đa hữu huân lao ư quốc, tại chức hoăng

thệ

Là bậc huân thần trước sau vẹn toàn phẩm tiết, có nhiều công lao với quốc gia,

qua đời khi đang tại chức.”

Xét công lao đó của Tuyền quận công Nguyễn Duy Thì, vua Lê Thần Tông đã

truy tặng ông chức Thái tể và ban tên thuỵ là Hành Độ 衡度 (nghĩa là: Nắm giữ pháp

độ). Toàn văn bản sắc chỉ truy tặng:

Sắc: Dực vận Tán trị công thần Đặc tiến Kim tử vinh lộc đại phu, Lại bộ

Thượng thư, kiêm Chưởng Lục bộ sự, kiêm Quốc Tử Giám Tế tửu, Hàn lâm viện Thị

độc, Chưởng Hàn lâm viện sự ,Thái phó, Tuyền quận công, Thượng trụ quốc thượng

Sắc phong 07 ngày 19 tháng 9 năm

Khánh Đức 3 (tức ngày 1-11-1651)

Sắc phong ngày 19 tháng 9 năm Khánh Đ

ức 3 (tức ngày 1-11-1651)

trật Nguyễn Duy Thì vị vi huân thần, thuỷ chung toàn tiết, đa hữu huân lao ư quốc, tại

chức hoăng thệ, ưng gia tặng tứ thuỵ.

Khả tặng Thái tể, thuỵ Hành Độ. Cố sắc.

KhánhĐức tam niên cửu nguyệt thập cửu nhật.

Dịch:Sắc (truyền lệnh) cho:

Dực vận Tán trị công thần Đặc tiến Kim tử vinh lộc đại phu, Lại bộ Thượng thư,

kiêm Chưởng Lục bộ sự, kiêm Quốc Tử Giám Tế tửu, Hàn lâm viện Thị độc, Chưởng

Hàn lâm viện sự ,Thái phó, Tuyền quận công, Thượng trụ quốc thượng trật Nguyễn

Duy Thì

Về việc: Là bậc huân thần thuỷ chung ven toàn phẩm tiết, có nhiều công lao với

quốc gia, qua đời khi đang tại chức, nên được gia tặng và ban tên thuỵ.Nay tặng chức

Thái tể và ban tên thuỵ là Hành Độ (Nắm giữ pháp độ)”Niên hiệ Khánh Đức 3, ngày

19 tháng Chín (DL ngày 1-11-1651)

Bát cổn ngoại xuân thu, luỹ triều nguyên lão,

Tứ thập niên tể phụ, vạn cổ danh gia.

Dịch

Tám chục lẻ xuân thu, bậc nguyên lão

mấy triều,

Bốn mươi năm Tể tướng, vị danh nhân

muôn đời.

(N.Đ.T)

Tác phẩm:

-Thơ chữ Hán: 02 bài Thất ngôn chép trong

TVTL:

􀁺彭城懷古和正使阮朴甫韻Bành Thành

hoài cổ, hoạ Chính sứ Nguyễn Phác Phủ (TVTL,

Q.23 -94b)

􀁺泊舟彭城遇雪次正使阮朴甫韻 Bạc chu

Bành Thành, ngộ tuyết thứ, hoạ Chính sứ Nguyễn

Phác Phủ vận (TVTL,Q.23 -95a)

-VĂN BIA: 02 bài

􀁺興功修造/渡沫寺碑 Hưng công tu tạo Đò

Mát tự bi, № 2569-70

􀁺靜慮禪寺碑/功德信施 Tĩnh Lự thiền tự

bi, № 4484 -85

Chùa Tĩnh Lự thôn An Phong xã Lãng Ngâm

tổng Đông Cứu huyện Gia Bình tỉnh Bắc Ninh.là

nơi danh lam cổ tích xưa của bản huyện. Năm

Ất Dậu, Tây Quốc công (Trịnh Tạc) đi tuần du

thấy chùa phong cảnhđẹp đẽ, liền ủy thác cho Đô

đốc Gia Quận công Nguyễn Công Hiệp phụng mệnh cấp mấy trăm lạng bạc cho địa

phương xây dựng tu tạo chùa thêm khang trang mỹ lệ. Hồi đó, nhan sắc phong của

Bắc triều, thuyền ngự cũng đã ghé qua thăm chùa này. Mặt sau kê danh sách các vị

Hội chủ công đức tín thí trong đó có chúa Trịnh Căn, Trịnh Tạc và nhiều vị quan lại,

cung tần ở Vương phủ. Có bài minh ca ngợi.Nguyễn Duy Thì 阮惟時; học vị: Tiến sĩ

khoa Mậu Tuất (1598); chức vị: Lại bộ Thượng thư, kiêm chưởng Lục bộ sự, kiêm

Quốc tử giám Tế tửu, Hàn lâm viện Thị giảng, chưởng Hàn lâm viện Thái phó; tước

hiệu: Tuyền Quận công.

Tĩnh Lự thiền tự bi, № 4484 -85