Đạo đức Nho học truyền thống qua MINH ĐẠO GIA HUẤN DIỄN ÂM

MINH ĐẠO GIA HUẤN DIỄN ÂM

明道家訓演音

                             Nguyễn Đức Toàn dịch

Nguyễn Văn Thanh đánh máy chữ Hán

Viện nghiên cứu Hán Nôm

          Tương truyền Minh Đạo gia huấn明道家訓 là của 2 anh em ông Trình Hạo程顥hiệu Minh Đạo號明道-Trình Di程頤hiệu Y Xuyên 伊川, người đời Tống, Trung Quốc soạn. Hai ông là bậc thầy của Lý học đời Tống. Người đời xưng tụng gọi là Hà Nam nhị Trình[1]. Các ông đều có để lại trước tác. Sách này du nhập vào Việt Nam thời gian nào hiện nay còn chưa rõ. Nhưng có bản dịch ghi là nguyên tác của Trình Hạo, có bản dịch ghi là nguyên tác của Trình Di. Căn cứ theo tên sách và tên hiệu của Trình Minh Đạo程明道, thời gian sống của cả hai, chúng tôi cho rằng cả 2 anh em họ Trình đều có khả năng tham gia biên soạn. Trình Hạo程顥（1032-1085）soạn. Em ông là Trình Di 程頤(1033-1107) có khả năng cũng tham gia bổ sung sau khi ông mất.

Sách này được coi là lưu truyền ở nước ta đã lâu. Các bản hiện còn lưu trữ tại 2 thư viện lớn là Viện nghiên cứu Hán Nôm với các ký hiệu bảo quản: AC.228, VHv.1259VHv.2033; Thư viện Quốc Gia Hà Nội[2] ký hiệu R.1555.

Phổ biến nhất hiện nay là các bản dịch của Đoàn Trung Còn[3]; bản dịch của Vũ Văn Kính[4] – Lạc Thiện. Và một số bản dịch khác trên IT. Bản dịch sớm hơn còn lại có lẽ là bản dịch của Chu Ngọc Chi (朱玉芝)[5] do Hà Nội • Phúc Văn Đường tàng bản, năm 1931(河内•福文堂藏板•保代六年). Theo Thư mục sách Hán Nôm ở Thư viện Quốc gia do nhóm Ngô Đức Thọ, Nguyễn Thuý Nga, Vũ Lan Anh, Nguyễn Đức Toàn biên soạn, bản dịch này là “Dịch sách cùng tên của Trung Quốc ra chữ Nôm, có giải cả bằng chữ Nôm xen Quốc ngữ. Nội dung: truyền bá đạo đức làm người trong xã hội: trung quân, hiếu thân, nhân, nghĩa, lễ, trí, tín… Sách thuộc loại giáo dục phổ thông, nhà Nho thường nói đó là lời dạy của Trình Minh Đạo (tức Trình Hạo) bậc đại Nho đời Tống”[6].

Trang bìa bản dịch của Đoàn Trung Còn năm 1971

  Bản dịch của Chu Ngọc Chi năm 1931

Tuy nhiên, đến nay chúng tôi chưa tìm được thông tin nào về sách này qua nguồn IT Hán ngữ.

Văn bản chữ Hán do Hoài Yên Nguyễn Văn Thanh sao lục怀安 阮 文 清 敬 錄 từ nguyên văn bản dịch của Chu Ngọc Chi. Chúng tôi tham khảo các bản dịch nghĩa khác nhau để diễn âm, giới thiệu cùng các bạn hiếu cổ, yêu thích Nho học nước nhà. Có đoạn chúng tôi song dịch theo vần khác cũng xin để nguyên cả.

人 生 百 藝     文 學 為 先     儒 士 是 珍     詩 書 是 寶 古 者 聖 賢     易 子 而 教 德 行 純 和     擇為師 友 養 而 不 教     乃 父 之 過 教 而 不 嚴     乃 師 之 惰 學 問 不 勤     乃 子 之 惡 後 從 先 覺     鑑 古 知 今 學 有 三 心     不 可 失 一 父 母 厚 實     子 學 勤 敏 嚴 師 作 成     人 有 三 情 可 事 如 一     非 父 不 生 非 君 不 榮     非 師 不 成 有 道 德 者     子 孫 聰 明 無 道 德 者     子 孫 愚 昧 養 男 不 教     不 如 養 驢 養 女 不 教     不 如 養 豬 訓 導 之 初      先 守禮 法 不 知 問 答      是為愚 粗 不 教 而 善      非 聖 而 何 教 而 後 善      非 賢 而 何 教 亦 不 善      非 愚 而 何 困 而 知 之      非 智 而 何

Người ta có đủ trăm nghề Học hành tri thức là nghề đầu tiên Tri thức là của thánh hiền Sách vở của báu gia truyền để cho Xưa nay những bậc hiền nho Đổi con mà dạy tính cho thuần hòa [U1] Chọn người đức hạnh xâu xa Làm thầy làm bạn để mà dạy con Nuôi con mà chẳng dạy con Ấy là lỗi bố đừng còn trách ai Dạy dỗ mà chẳng nghiêm bài Thì thầy lỗi nặng còn ai chối nào [U2] Học tập mà chẳng cần lao Thì bao nết xấu sẽ vào mình con Đi theo những bậc hiền hơn Chiếu soi chuyện cổ để còn xét kim[U3]  Học hỏi phải giữ 3 niềm Cả 3 cùng gắng chớ hiềm dời ra Cha mẹ phúc hậu thật thà Rồi con học tập thêm đà siêng năng Thầy nghiêm dạy dỗ nên chăng [U4] Ba điều gắn bó nhân hằng chớ quên Trước sau như một ở trên Không cha đâu có mà nên thân mình Không vua đâu có hiển vinh Không thầy dạy bảo thì mình chẳng nên [U5]  Người đi học có đức hiền Cháu con thông sáng kế liền đời sau Kẻ bất đức phải bảo nhau Cháu con ngu muội đời sau còn dài Con trai chẳng dạy nên trai Thì như lừa giống nuôi hoài công đi Con gái chẳng dạy bảo gì Không bằng nuôi lợn có khi ăn lòng[U6]  Dạy răn từ lúc vỡ lòng Trước là lễ phép trong lòng phải ghi [U7]  Hỏi thưa mà chẳng biết gì Thì coi như đứa ngu si nhất đời Không dạy mà cũng hiểu lời Chẳng phải là thánh ông trời sinh sao Dạy rồi mới biết thấp cao Không phải người giỏi thì sao mà bày Dạy rồi mà cũng không hay Không ngu thì cũng sánh bày lũ điên [U8]  Vất và rồi mới nên hiền Nếu không có chí thì nên sao tầy

有田不耕    倉廩空虛

有書不教    子孫頑愚

倉廩空兮    歲時乏食

子孫愚兮    禮義全無

Có ruộng mà chẳng biết cày Có kho mà chẳng có đầy bầy ra Có sách mà chẳng giở tra Cháu con ngu dốt để mà người chê Như kho trống rỗng chẳng nề Những năm thiều thốn lấy gì mà ăn Cháu con ngu dốt không răn Vì không lễ nghĩa làm căn để rèn

Có ruộng mà chẳng cày cấy Kho lẫm đầy đến mấy cũng hư Sách hay mà chẳng đọc ư Cháu con cũng sẽ si ngu suốt đời Kho lẫm rỗng tuếch tứ thời Tháng ngày đói rách hết đời tả tơi Cháu con ngu dốt than ôi Lễ kia đã nát nghĩa thôi cũng mờ

凡人不學    冥如夜行

聽詩如聳    望字如盲

Làm người mà học chẳng bền Thì như đêm tối lần tìm lối đi Như điếc nghe chẳng hiểu gì Mắt trông thấy chữ mà như người mù

Người không học khó nhiều cơ Đi đêm chẳng đuốc mịt mờ đèn soi Nghe sách như điếc như lồi Trông vào sách vở như đui như mù

幼而勤學    長則施行

正心修身    齊家治國

Bé mà chăm chỉ cần cù Lớn khôn được việc thỏa bù công lênh Ngay tâm tu sửa thân mình An bang trị quốc gia đình ấm êm

Lúc trẻ học gắng cần cù Lớn lên nhẹ ghánh bù trừ làm ăn Chính tâm tỏ, lại tu thân Tề gia trị quốc an dân mới là

士修於家    自升於國

科目朝爵    有讀書人

貧而勤學    可以立身

富而勤學    益榮其名

Kẻ sĩ nhà cửa êm đềm Từ nhà đến nước là điềm hưng bang Những người thi đậu làm quan Là người có học đã bàn Thi Thư Nghèo mà có chí cần cù Tương lai gây dựng dự trù cũng nên Giàu mà quyết chí học bền Vinh danh rạng rỡ tuổi tên trên đời

Học cốt ở nhà ôn tập Lắm người thân tấp nập bạn mong Rồi ra khoa đạt triều phong Công danh đỗ đạt đều công học hành Nghèo mà chăm học siêng hành Sau này lập nghiệp nên danh với đời Giàu mà chăm học không chơi Thêm vinh cha mẹ thêm đời vẻ vang

開卷有益    志者竟成

博學廣問    其智益明

不恥下問    義理益精

Mở sách thánh đọc mấy lời Hễ người có chí thì trời đãi sau Học thì rộng hỏi thì sâu Càng sáng trí tuệ càng mau nên người Hỏi người dưới không hổ ngươi Thì nghĩa càng tỏ thì lời càng tinh

Học chăm xin mở quyển vàng Trí khôn kịp mở phải càng gắng ra Học phải rộng hỏi phải xa Nghĩa dần dần sáng nghĩa dà dà thông Hỏi kẻ dưới chẳng ngại ngùng Cho tinh kỹ nghĩa cho thông luận bàn

獨學無友    孤陋寡聞

Đi học chớ đi một mình E khi hạn hẹp không tinh bằng người

Học chỉ 1 mình không bạn Thì suy ra nông cạn hẹp hòi

人有五倫    綱常為首 不知倫常    何異禽獸 蜂蟻有主    況於人乎 三綱九疇    古今不易	Ngũ luân 5 thứ ở đời Cương thường là gốc xin người nhớ ghi Cương thường chẳng coi ra gì Thì như cầm thú lấy chi làm người Kiến ong còn có chúa tôi Huống người tai mắt trên đời vậy ư Ba cương cùng với chín trù Xưa nay không đổi mặc dù vần xoay
為臣止忠    為父止慈 為子止孝    為兄止愛 為弟止恭    為夫止和 為婦止順	Làm vua đức kính phải dày Bề tôi phải giữ lễ ngay trung thành Yêu con cha dưỡng đức lành Để con hiếu thảo phúc dành mai sau Anh chị hòa mục làm đầu Các em cung thuận bảo nhau hiền hòa Làm chồng uy đức tỏ ra Để cho vợ kính vợ hòa vợ theo
朋友止信     長幼止謙 鄉黨止和     鄰旁止讓 行者讓路     耕者讓畔	Giữ chữ tín mới kết giao Bậc trên bậc dưới biết yêu biết nhường Xóm làng cư xử làm gương Láng giềng sau trước nhịn nhường là hơn Đi đường thì cứ nhường đường Be bờ làm ruộng cũng nhường bên kia
過闕則下     過廟則趨 出入起居     非禮不整 言語飲食     非禮不肅 終身寡欲     勤儉齊家 禁止賒華       須防後用	Nơi trang trọng phải xuống xe Những nơi miếu mạo xuống hè nhanh chân Ra vào ngồi đứng càng thuần Nếu không hợp lễ phải cẩn sửa ngay Nói năng ăn uống cả ngày Nếu không đúng lễ chữa ngay đừng nề Tu thân bớt dục mọi bề Siêng năng cần kiệm gia tề đến nơi Đừng xa hoa, cấm ăn chơi Để dành để dụm để ngơi lúc cần
得榮思辱     居安慮危 道高德重     不恥弊衣 積穀防饑     積衣防寒 儉則常足     靜則常安 謹備防姦     養子防老	Hiển vinh với nhục cũng gần Yên vui phải nhớ những lần nguy nan Đạo cao đức trọng mới sang Áo rách mà sạch hơn vàng tanh hôi Tích thóc gạo phòng thất thời Tích quần tích áo phòng trời chuyển cơn Người tiết kiệm thì đủ hơn Điềm tĩnh trọn đạo thì an mọi bề Biết dự bị phòng gian phi Nuôi con dạy dỗ phòng khi về già
事親既孝     子亦孝之 奉養禮儀     莫避污穢 父母尚在     不可遠遊 身體髮膚     受之父母 不敢毀傷     孝之始也 立身行道     揚名於後 以顯父母     孝之終也	Hiếu với mẹ thảo với cha Thì con hiếu lại với ta khác gì Đạo phụng dưỡng phải lễ nghi Chớ hiềm ô uế chớ vì bẩn hôi Mẹ cha còn ở trên đời Làm con chớ có chơi bời đi xa Là thân thể là tóc da Đều của từ mẹ từ cha cho mình Chăm nom gìn giữ dáng hình Cái gốc của hiếu từ mình chứ đâu Lập thân hành đạo là sau Tiếng nêu đời trước truyền sau rỡ ràng Mẹ cha nhờ tiếng mà sang Là ngọn của hiếu hai đàng đều cân
欲和上下     忍字為先 君臣忍之     國勢保全 父子忍之     自全其道 兄弟忍之     家中無害 夫婦忍之     令子不孤 朋友忍之     其情不疏 自身忍之     人人愛樂	Muốn cho trên dưới hòa thân Nết quý là nhẫn muôn phần nhớ ghi Vua tôi mà nhịn chút đi Thế nước vững trọn làm gì chuyển lay Cha con nhẫn được càng hay Tự toàn gia đạo sau này ấm êm Vợ chồng càng phải nhẫn thêm Thì bày con trẻ khỏi điềm bơ vơ An hem nhẫn thì được nhờ Gia trung khỏi sự thờ ơ nhạt nhòa Nhịn bằng hữu sống hài hòa Thì tình chẳng nhạt nghĩa xa hóa gần Mỗi mỗi sự nhẫn tự thân Người người yêu kính nhân nhân theo về
家中賭博     男女皆惡 家中有琴     女子必淫 家中有棋     男子必衰	Trong nhà cờ bạc chớ hề Gái trai ham bạc cả bề hư thân Trong nhà đàn hát phải ngăn Gái trai dâm loạn lấy răn đạo thường Trong nhà cờ thế đủ phương Gái trai suy bại chẳng đường làm ăn
家中有制     男女守禮 事無大小     無得爭衡 財產分明     供給群眾 莫愛珠玉     愛子 孫賢 和睦為先     誠為美俗	Trong nhà có nắp có ngăn Gái trai trọng lễ giữ răn đủ điều Việc lớn nhỏ chớ bì nhiều Chớ tranh chớ lấn lấy điều thiệt hơn Tiền của phải rõ ràng hơn Phân chia đều đủ lấy ơn nghĩa tình Ham gì châu ngọc hôi tanh Mà ham con cháu hiền lành yêu thương Hòa mục là gốc làm gương Làm nên mỹ tục nết thường thói hay
婚姻擇配     先齊家風 清潔閨房     主饋蘋藻 寡言謹厚     執順唱隨 德行表儀     不須顏色	Hôn nhân đôi lứa kén bầy Trước xem phong cách nhà hay thế nào Thanh ăn ở sạch ra vào Siêng năng tần tảo cốt sao kiệm cần Nói năng ít cẩn 10 phân Vợ chồng thuận ý dần dần giải khuyên Dung nghi đức hạnh làm khuôn Chẳng cầu nhan sắc tầm thường làm chi
子賢母德     女出宮妃 子孝孫慈     妻賢子貴 孽妾敗嗣     色婦亂家 巧譎是邪     驕訛是詐 婦人內助     盛衰之由	Con trai đức mẹ nhớ ghi Con gái ngoan ngoãn có khi cung tần Cháu hiền con thảo đầy sân Vợ hiền thì đức để phần đến con  Người cay nghiệt tự héo hon Ghen tuông nọc độc hại mòn gia phong Ranh ma hiểm độc trong lòng Điêu toa dối trá tổ tông ngậm ngùi Việc nội trợ, lo đến nơi Thịnh suy cũng bởi từ nơi đàn bà

賢女敬夫     癡人畏婦

不正之女     羞以為妻

不忠之人     羞以為臣

士之守節     猶女守身

Ở nhà hiền nữ kính cha Đến khi xuất giá thì ra kính chồng [U9] Sợ vợ chẳng phải đàn ông Rồi ra mang tiếng thằng chồng đần ngu[U10]  Sợ vợ thì là đứa ngu Rêu rao mang tiếng lấy ngu làm chồng Như phường mèo mả gà đồng Để chồng xấu hổ thẹn thùng với ai Bất trung bất nghĩa thân trai Khiến thầy khiến chủ phải hoài tiếng dơ Gái trinh tiết khỏi vết nhơ Như người có học vững nhờ thanh danh

Kính chồng thục nữ tại gia Trai ngu sợ vợ sao mà nên trai Gái lẳng lơ tiếng để đời Xấu chàng thì dễ hổ ngươi cũng thừa Làm trai trung tín đủ chưa Khiến cho thầy chủ phải nhơ tiếng đần Làm gái thủ tiết giữ thân Làm người có học giữ phần thanh danh

賢妻家寶     賢臣國珍 男貴忠勤     女貴貞順 教婦初來     教子嬰孩	Vợ hiền của báu gia đình Tôi hiền quốc bảo quang vinh nước nhà Làm trai trung chính thật thà Làm gái trinh thuận hiền hòa thảo ngay Dạy vợ dạy thửa cầm tay Dạy con dạy thửa những ngày ấu thơ
慾不可縱     慾縱成災 樂不可極     樂極生哀 女勿貪財     男勿貪色 色易殺人     財易殺身 術詐遺之     子孫者亡 道德遺之     子孫者昌 本固枝長     流傳萬代	Ham muốn bừa, tai họa chờ Vui chơi đến cực có giờ bi ai Gái thì chớ có tham tài Trai thì chớ có mê loài đong đưa Đong đưa lắm hại người thừa Tiền tài tham lắm nó cưa vào mình Của cải là thứ giả hình Vào đường bất chính con mình hư thân Đạo đức là của liền thân Để cho con cháu chuyên cần tưới vun[U11]  Gốc càng chặt cành càng vươn Phúc nhà bền bỉ lưu truyền muôn năm
不孝者三     無後為大 有親不愛     有兄不敬 求其弟聽     豈可得乎 子果賢矣     今雖貧賤 後必富貴     子不肖矣	Bất hiếu kia thì có tam Không con kế nghiệp tội làm đầu tiên Có cha mẹ chẳng hiếu hiền Mà mong con cháu hiếu hiền làm sao Có anh chẳng kính chẳng chào Mà mong em kính em theo lời mình Khá xem hiền chuyện thánh kinh Khó mà đạt được như mình ước ao Con hiền sung sướng làm sao Tuy nay bần tiện chẳng bao nghèo hèn
今雖富貴     後必貧賤 骨肉貧者     情不可疏 他人富者     心不可惡 取重於人     是重其身 莫效小人     惡人勝己 可效君子     成人之美 苟無野人     莫養君子 苟無君子     莫治野人	Con mà kém cỏi hư thân Tuy nay giàu có cũng phần hôm nay Tương lai bần tiện có ngày Xấu hổ làng nước mặt dày vui sao Bà con thân thích dẫu nghèo Tình nghĩa ruột thịt vẫn theo đừng rời Kìa như phú quý những ai Trong lòng ta chớ sinh hoài hờn ghen Phẩm giá mình muốn người khen Thì ta trước hãy phải nên kính người Đừng học tiểu nhân những loài Thường hay ghen ghét những ai hơn mình Gương quân tử phải tập tành Giúp người thành đạt giữ tình tốt tươi Dân quê mà chẳng có người Thì người quân tử lấy ai nuôi mình Không người quân tử tài danh Thì ai dạy bảo học hành dân quê
居必擇鄰     交必擇友 患難相救     過失相規 用人勿疑     疑人勿用 用人不謹     害隨而至 小人失意     起為仇讎	Dựng nhà hàng xóm chọn đi Kết giao trạch hữu có khi phải phòng Lúc hoạn nạn có mà trông Đến khi lầm lỗi còn mong bảo bày Dùng ai thì chọn người ngay Đáng nghi vật dụng kẻo thay phí thời Dùng người bất cẩn rong chơi Thì nhiều tai họa đến nơi bất kỳ Tiểu nhân thất ý 1 khi Thì lòng mang hận đợi khi trả thù
小人自驕     恃才矜己 無惡小人     是為君子 財上分明     是為丈夫	Tiểu nhân kiêu mạn có dư Cậy tài khoe giỏi tính hư ngấm dần Đáng ghét thay lũ tiểu nhân Nhưng người quân tử dành phần xót thương Phân minh tiền của tầm thường Đáng danh quân tử đường đường trượng phu
貧而無諂     富而無驕 清貧常樂     濁富多憂 勿恃富貴     自輕其貧 恃富輕貧     守錢虜耳	Nghèo hèn mà chẳng nịnh xu Tuy giàu có đấy chẳng xù của ra Nghèo mà sạch sống an hòa Còn hơn giàu bẩn nhưng mà đa ưu Phú quý chớ cạy của nhiều Mà khinh mà rẻ người nghèo nên thương Cậy giàu có khinh hiền lương Cũng như thằng mọi tầm thường biết bao
窮人勿罵     窮寇勿追 鳥窮則飛     犬窮則吠 人貪財死     鳥貪食亡 饑寒切身     不顧廉恥 自先責己     而後責人	Người khó khăn chớ rao rêu Giặc cùng đừng đuổi nó liều thì nguy Chim cùng vỗ cánh bay đi Chó cùng đứt dậu nó thì cắn hung Kẻ tham của ắt vào tròng Tham mồi sập bẫy chim mong thoát nào Cơ hàn đói rách làm sao Lễ nghĩa liêm sỉ có nào ai nghe[U12]  Trước tiên cứ trách mình đi Rồi sau hẵng trách hẵng suy đến người
含血噴人     先污我口 惡言出口     凶神監臨 善念于心     吉神自現	Ngậm máu phun người tanh hôi Người ta chưa vấy miệng thời đã dơ Miệng ác ra lời sững sờ Hung thầnvẫn sẵn để chờ chiếu soi Thiện trong lòng chẳng tỏ lời Tự nhiên cát khánh muôn nơi kéo về
積善逢善     積惡逢惡 仔細思量     天地不錯 仁厚逢厚     處處相逢 謀深禍深     冤冤相報 若遲不報     時辰未到 種瓜得瓜     種豆得豆 天網恢恢     疏而不漏 皇天不負     有讀書人 皇天不負     有道心人 皇天 不負    有好心人	Gom tích thiện, thiện chẳng đi Mà khi gheo ác ác thì về ngay Xét cho kỹ ngẫm cho hay Trời cao đất rộng vẫn đây chẳng lầm Kẻ nhân người hậu hỏi thăm Đâu cũng gặp âm thầm giúp cho Mưu sâu thì họa khôn dò Oan oan tương báo phải lo giải trì Nếu mà báo ứng còn trầy Ấy là chưa đến đợi thì chẳng lâu Trồng dưa dưa mọc khác đâu Trồng đậu được đậu lấy đâu giống ngoài Sách rằng thiên võng khôi khôi Tuy thưa mà chẳng lọt rơi chút nào Xanh kia lồng lộng trời cao Có người đọc sách nghĩa vào trong thân Xanh kia lồng lộng muôn phần Trợ người có đạo giữ thân đức lành Mênh mang trùm khắp cao xanh Giúp người có đức hiền lành khắp nơi
傷人之語     反傷其身 用 心不良    豈無果報 父母行惡     遺禍子孫 禍福無門     惟人所召 欲知禍福     先看子 孫 自家而知     何必問誰 刻深太甚     流病 難醫 謀慮多思     精神勞竭	Hại nhân chỉ có 1 lời Thì rồi nó lại hại nơi thân mình Trong tâm không dưỡng ý lành Chả không báo ứng rất nhanh là gì Tội đời cha mẹ còn ghi Để cho tai họa sau thì con mang Nhớ rằng họa phúc lang thang Do người tự dắt tự mang vào nhà Muốn hay họa phúc gần xa Thì ngay trước mắt trong nhà cháu con Từ nhà tự biết xa hơn Đâu cần phải hỏi phải han thầy nào Hà khắc cay nghiệt làm sao Dần dần ngấm bệnh nó vào khó toan Lắm mưu nhiều kế đa đoan Tinh thần mỏi mệt hao mòn sức đi
陰謀嫁禍      暗有鬼神 益己害人     明有王憲 人心如鐵     官法如鑢 文法不孤     殺人者死 人無遠慮     必有近憂	Ngầm mưu giá họa 1 khi Những nơi u ám giám tri quỷ thần Lợi ích kỷ mà hại nhân Ở ngay dương thế tỏ phân luật người Lòng ai dẫu sắt dẫu dùi Phép quan lò luyện cũng tôi nên hồng Án văn chẳng có riêng công Sát nhân tội chết đừng mong thoát hình Nghĩ xa phải xét cho tinh Nếu không phiền muộn dập rình quanh đây
謹則無憂    忍則無辱 人間囚獄    還是無良 天下公侯    皆由有德 近硃者赤    近墨者黑 賢德之人    親而近之 終自有益    凶惡之人 斥而遠之    自免禍亂 愛賢如蘭	Cẩn thận đức, đỡ lo thay Nhẫn được thì khỏi nhục dây vào mình Nhân gian tù ngục ác tinh Đều là những lũ vô tình bất lương Thiên hạ hiển đạt các đường Đều là có đức để gương cho đời Gần son thì đỏ có lời Gần mực thì nhọ phải rời nó ra Những người nhân đức hiền hòa Phải thân phải cận để mà học theo Không được ít cũng được nhiều Đến cùng ích lợi sẽ theo sau này Những đứa hung ác mặt dày Thì ta xa lánh chớ dây vào mình Tự nhiên họa hoạn nhẹ thênh Yêu người hiền đức như cành hoa lan
畏惡如虎    城中失火 禍及池魚    危邦不入 亂邦不居    兵革之間 守身 為大   小利若貪 不成大事	Kẻ ác như hổ như lang Trong thành nguy biến xảy màn lửa rơi Than ôi họa phúc nhờ trời Họa lửa lây hại cả loài dưới ao Nước sắp nguy thì chớ vào Nước loạn chớ ở phải cao bước chuồn Khi cơn chiến trận nguy nan Giữ mình cho khỏi muôn vàn lớn lao Lợi thì nhỏ cứ vơ vào Khiến cho việc lớn lao đao khó thành

小事不忍    必 亂大謀

利不可獨    獨利則離

謀不可眾    眾謀則泄

Việc nhỏ không nhẫn cho nhanh Sau rồi hỏng cả tan tành mưu to Lợi riêng hưởng chớ bo bo Một mình ghánh lấy sự lo ai màng Mưu toan chớ để rộn bàn Đông người lắm miệng mưu toan khó thành

Có lợi đừng hưởng 1 mình Một mình hưởng lợi thân tình rẽ chia Mưu toan đừng để đông nghe Đông người lắm miệng mưu e khó thành

成事不說    意莫強求 人無妄 交   足無妄走	Việc xong rồi chớ nói bàn Ý mình mong tốt không đành cũng thôi Kết giao thì cũng chọn người Chân tay buông rỗi chớ chơi rông trò
食無求飽    居無求安	Quân tử ăn chẳng cầu no Đâu cầu êm đẹp chỉ lo đạo thường [U13]
無起 爭端   無鬥口舌	Miệng không gây việc tranh ngang Không thêm cãi cọ chửi quàng chửi xiên
於我善者    我亦善之 於 我惡者   我亦善 之 我有善念    天必隨之 彼既為惡    有惡人治 聞人之惡    口不得 言 聞人之謗    心不足怒 惡人勿罵    窮人 勿言 若爭鬥間    是無智慮 君子謹言    慎 其言語 不干己事    莫可當頭 無益之言    自休著口 寡言擇交    多言勿結 多言是 譎   寡言是忠 一言不信    千言無用 讒言 勿信   反間勿行 去食去兵    信不可去 聽 其言語   觀其眸子 白眼者凶    黑眼者善  有心無相   相逐心生 有相無心    相從心 滅 順德者昌    逆德者亡 舌柔能存    齒剛 則折 君子遇貧    守其禮義 小人乍富    自 妄輕人	Đối đãi mình ai mà hiền Thì ta đáp lại cũng nên hiền lành Đối đãi mình ai chẳng lành Thì ta vẫn cứ hiền lành ta chơi[U14]  Thiện tâm ta nghĩ kỹ rồi Trời kia ắt sẽ tài bồi cho ta Người làm việc ác xấu xa Thì có sự ác hiện ra báo cùng Nghe ai nói sự tà cong Miệng ta chớ có nói cong theo người Nghe ai phỉ báng nặng lời Thì cũng đừng giận đừng khơi vào lòng Người xấu đừng mắng cho xong Người cùn thì cũng đừng mong dạy gì Nếu không tranh mối thị phi Ấy là bất trí kể gì là khôn Người quân tử thận kỳ ngôn Nếu không phận sự đừng bon miệng vào Việc chi giành thấp tranh cao Nói lời vô ích lại vào sầu thêm Ít lời kết bạn là nên Lắm lời thì chớ kết nên bạn bầy Lắm lời xảo, ý chẳng ngay Ít lời kiệm thực là người trung lương Một lời không trúng đạo thường Thì muôn lời khác cũng dường vứt đi Lời nịnh bợ chớ tin chi Lời châm lời chích đừng ghi vào lòng Bớt lương bớt lính cũng xong Còn như bớt tín thì mong được gì Nghe lời nói đoán thị phi Nhìn xem con mắt màu gì biết ngay Mắt trắng là đứa chẳng ngay Mắt đen thì đúng người đây hiền lành Có lương tâm hơn dáng hình Dáng hình tươi tốt vốn sinh từ lòng Dù có dáng, tâm chẳng trong Dáng kia cũng thuận theo lòng mất đi Muốn hưng thì đức thuận tùy Còn như trái đức cái gì cũng tiêu Quân tử dẫu gặp cảnh nghèo Vẫn tròn lễ nghĩa vẫn theo luân thường Tiểu nhân mới nổi giàu sang Thì vội ngạo nghễ ra đường khinh nhân
飲食之人    人皆賤之	Dặn ai ăn uống nhớ phần Miếng ăn miếng nhục để răn suốt đời[U15]
好 利 之人 人皆惡之 頻來易疏    坐久易厭	Kẻ quên nghĩa để kiếm lời Gặp đâu cũng ghét người người tránh xa Chơi nhiều tình nghĩa qua loa Ngồi lâu dễ khiến người ta ghét thầm
以小人 心   度君子腹 君子所為    小人不識 聖人 積德   不積其財 君子謀道    不謀其食 非 己之色   君子不淫 非己之財    君子不取	Ghê thay là tiểu nhân tâm Đo bụng quân tử mà lầm nghĩa cao Hành vi quân tử thế nào Tiểu nhân hạn hẹp làm sao dò cùng Thánh nhân tích đức để dùng Còn như tích của chẳng trông lâu dài Quân tử để đạo tương lai Còn như cơm gạo thì ai chả cầu Xinh tươi những kẻ ở đâu Nếu không lễ nghĩa dù đâu chẳng màng Của cải nào không chính đường Thì ta chẳng lấy chẳng đương về nhà
不義之富    視如浮雲 救急賑貧    寬則得 眾 平辰講武    亂世讀書 君子見機    不俟 後日 窮必有達    否極泰來 但患無才    不 患無用 事無妄動    心無望思	Giàu có bất nghĩa thì chừa Chỉ là mây nổi bèo đưa trôi dòng Giúp nghèo khó, đỡ bần cùng Nhân dân chỉ lấy khoan dung vỗ về Thái bình võ nghệ tập đi Đến khi thời loạn lại về đọc thơ Chữ rằng quân tử kiến cơ[U16]  Chứ đâu lại đợi lại chờ đến mai Cùng đến cực sẽ chuyển thôi Cũng như bĩ cực thái lai sẽ gần E tài đức chẳng đủ phần Chứ đâu e ngại người dân chẳng dùng Tay ta chớ có để rông Tâm ta cũng chớ thả rông nghĩ bừa
官不在愚    富不在懶 自知分者    不可怨人 自知命 者   不可怨天 知止常止    終身不恥 知足 常足   終身不辱	Làm quan đâu tới kẻ ngu Giàu sang đâu tới kẻ ưa ngủ ngày Tự hay biết phận mình đây Cũng không oán trách người này người kia Biết được mệnh thì chớ lìa Chớ có oán trách trời kia không tường Biết dừng biết đủ mà lường Cả đời chẳng bị ai thường ai khinh Biết đủ để giữ phận mình Cả đời chẳng bị ai khinh ai thường[U17]
明明我祖    垂訓五目 內 作色荒   外作禽荒 甘酒嗜音    峻宇雕墻 有一 于此   未或不亡 訓子義方    失孝者 八 學問不勤    賭博忘身 酒色爭鬥    盜偷 奔走 爭訟敗家    宗族不和 父母不愛    知 過而改 亦可謂賢    有過不改 失孝尤大	Lời tiên tổ dặn rõ ràng 5 mục phải giữ làm gương chớ rời 1 là sắc dục chơi bời 2 là săn bắn vui chơi rông dài 3 là nát rượu hoang tài 4 là não ruột bi ai ca buồn 5 là tô vẽ lầu son Cả 5 mục ấy chẳng còn dài lâu Dạy con hiếu nghĩa làm đầu Bất hiếu có 8 phải mau ghi vào Học tập không chịu cần lao Lại còn cờ bạc say vào hại thân Rượu chè sắc dục thêm phần Cùng với trộm cắp chôn chân vào cùm Đầy nhà kiện tụng lăng loàn Mẹ cha chẳng kính họ hàng chẳng thân Có lỗi biết sửa là hơn Cũng là hiền đức thục nhân thật thà Có lỗi mà chẳng giãi ra Bất hiếu càng nặng tội mà càng to
教女之法    先正其身 婦人妊娠    勿食惡 肉 勿聽哀聲    正道而行 口無邪說    飲食 失節 居處失常    外感內傷 病生多幣    女 子不學 不知禮義	Con gái thì phải dạy cho Trước là ngay chính giữ lo thân mình Kẻ kỳ thai nghén gần sinh Chớ ăn ô uế hôi tanh vào người Chớ nghe nhạc điệu bi ai Đường ngay lối chính hôm mai ra vào Lời tà cửa miệng chớ rao Ăn uống thất tiết ngồi cao thất thường Dễ mang ngoại cảm nội thương Dễ sinh lắm bệnh nhiều đường khốn nguy Phận gái không biết học gì Sao tường lễ nghĩa để thì dạy con
男子不學    不達事理 讀書求理    造燭求明 子孫雖賢    不教不 明 弓劍不學    不知張舞 文字不學    不知 畫書 藥性不學    不知醫方 禮樂不學    不 知祭祀	Làm trai chẳng học để mòn Chẳng thấu sự lý mà khôn với người Đọc sách cầu lý ở đời Như có đuốc sáng mà soi đêm mù Cháu con như có cần cù Không dạy không sáng tiếng ngu vẫn còn Kiếm cung có luyện mới hơn Không luyện thì chỉ đeo lên dọa người Chữ nghĩa chẳng dùi chẳng mài Chẳng biết nét vẽ nét vời cho ngay Thuốc thang dược tính cũng hay Để mà biết cách dùng ngay khi cần Lễ nhạc chẳng học cho chăm Đế giờ tế lễ cứ đần người ra

萬頃良田    不如薄藝

十金遺子    不 如 一 經

Ruộng màu dù rộng dù xa Không bằng 1 nghệ để mà phòng thân Tặng con vàng tốt 10 cân Chẳng bằng sách quý 1 lần dạy con

Ruộng nghìn mẫu rộng mà xa Chẳng bằng nhất nghệ dắt qua vào mình Cho con châu ngọc mãn đình Không bằng giáo tử nhất kinh để đời

Hà Nội 2011 – 2013[7]

Cổ Hoan Nam Đường Phụ Nguyên Trực Tâm Nhập Ngọc

---

[1] Trình Hạo 程顥 (1032-1085) tự Bá Thuần 伯淳, người đời xưng là Minh Đạo tiên sinh 明道先生, là một nhà lý học đời Bắc Tống, Trung Quốc. Ông người Lạc Dương 洛陽 (nay là tỉnh Hà Nam 河南, Trung Quốc). Ông cùng em trai Trình Di 程頤 là học trò của Chu Đôn Di 周敦頤, cả ba thầy trò đều là những triết gia lớn đời Bắc Tống.

[2] Dẫn theo http://140.109.24.175/pasweb/Opac_book/book_detail.asp?systemno=0000001997

http://lib.nomfoundation.org/collection/1/volume/831/page/1

[3] Đoàn Trung Còn (1908- 1988) là cư sĩ, nhà Phật học, quê xã Thắng Nhì, Thị xã Vũng Tàu, tỉnh Bà Rịa, nay thuộc tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu.

[4] Vũ Văn Kính (1919 – 2009) ở thôn Thanh Sầm, xã Đồng Thanh, huyện Kim Động, tỉnh Hưng Yên, là nhà nghiên cứu Hán - Nôm nổi tiếng với nhiều công trình nghiên cứu về chữ Nôm và các tác phẩm dịch Hán Ngữ cổ.

[5] Chu Ngọc Chi: hiện chưa rõ.

[6] Thư mục sách Hán Nôm ở Thư viện Quốc gia . Hà Nội: Bộ Văn hoá - Thông tin - Thư viện Quốc gia, 2004: trang 236, 237

[7] 2011 bắt đầu đọc và dạy sách Minh đạo gia huấn. Năm 2013 chế bản đánh máy.

---

 [U1]Quân tử dịch tử nhi giáo

 [U2]Dưỡng bất giáo phụ chi quá. Giáo bất nghiêm sư chi đọa (Tam tự kinh)

 [U3]Vô cổ bất thành kim

Khoa hoạc của Lịch sử là khoa học dự báo chứ không phải là sự hoài cựu

 [U4]Cha mẹ: Gia đình

Thầy cô: nhà trường

Bản thân mình. Kết hợp lại là cả gia đình xã hội và bản thân. Tạo nên môi trường tốt để phấn đấu

 [U5]Không thày đố mày làm nên; Công cha nghĩa mẹ dưỡng dục đừng quên.

Giáo hóa chi công khả tỷ sinh thành chi nghĩa. Sư đồ chi đạo đồng tác phụ tử chi tình/ Công giáo hóa khá ví nghĩa sinh thành. Đạo sư đồ cũng đồng tình phụ tử

 [U6]Có con chẳng dạy chẳng răn. Thà rằng nuôi lợn mà ăn thịt thà

 [U7]Dạy con từ thủa còn thơ. Dạy vợ từ thủa bơ vo mới về

 [U8]Sinh nhi tri chi, phi thánh nhi hà. Học nhi tri chi, phi hiền nhi hà. Học nhi bất tri, phi ngu nhi hà. Khốn nhi tri chi, phi chí nhi hà

 [U9]Vai mang khăn gói qua sông. Mẹ kêu mặc mẹ thương chồng phải theo;

Không sắc cũng gọi là dao. Khôn mày cũng vợ dại tao cũng chồng

Khôn ngoan cũng thể đàn bà. Dẫu rằng vụng dại cũng là đàn ông

Lấy chồng theo thói nhà chồng. Đừng theo cái thói cha ông nhà mày

 [U10]Làm trai sống ở trên đời. Sợ vợ thì sợ, sợ ai thì đừng

 [U11]Tham vàng bỏ nghĩa anh ơi. Vàng thì ăn hết nghĩa tôi vẫn còn.

Tham vàng bỏ đống gạch đầy. Vàng thì ăn hết gạch xây nên thành

 [U12]Khó thì hết thảo hết ngay. Công cha cũng bỏ nghĩa thầy cũng quên.

 [U13]Quân tử thực vô cầu bão cư vô cầu an.

 [U14]Yêu ta ta cũng thế này. Không yêu ta cũng như ngày yêu ta.

 [U15]Miếng ăn là miếng tồi tàn. Mât ăn 1 miếng lộn gan lên đầu

 [U16]Kinh dịch: Quân tử kiến cơ nhi tác

 [U17]Tri túc tâm thường lạc. Vô cầu phẩm tự cao.