Mục ngưu đồ tụng/Tụng về tranh chăn trâu-Quá trình rèn luyện của người tu hành

Sau 10 bức tranh chăn trâu của Quách Am hòa thượng, chúng tôi xin giới thiệu tiếp 10 bài tụng tranh chăn trâu của Phổ Minh thiền sư. Cũng là những vần thơ ngộ đạo phỏng theo quy trình chăn trâu. Tuy có khác với Quách Am mà tâm tưởng hướng đạo cũng như nhất vậy. Trâu từ chỗ chưa chăn dắt, hãy còn 1 mầu đen - rồi mới bắt đầu chăn buộc - chịu sự khống chế bó buộc theo quy luật - rồi dần dần quay đầu - đến lúc thuần phục - không còn gì ngăn trở - không trở ngại tâm ý đến mức độ tùy ý sai khiến - rồi cả hai đạt cảnh giới quên hết cả ngã và tướng - rồi hòa quện làm 1 tự chiếu soi rọi lại nội tâm - đỉnh cao là cả hai đều trở nên hư không không còn phân biệt "ngã" và "tha"/"nội" và "ngoại".

Lại hứng thi cao mà vận ý, thôi di được mấy vần. Dưỡng ngôn từ chỉ đạt được đến vậy. Cúi mong biển rộng dung nạp chút tâm tình của kẻ hiếu sự. Còn nhiều điều chưa thỏa cũng cúi tạ muôn vàn không dám ngẩng đầu đối thoại nữa. 

Mục ngưu đồ tụng

牧牛图颂

Phổ Minh[1] thiền sư đời Tống soạn

宋代僧人普明禅师

一未牧  

狰狞头角恣咆哮
   奔走溪山路转遥

一片黑云横谷口
谁知步步犯佳苗  

Hung hăng sừng nhọn với gầm ghè

Đường xa lao nhọc núi với khe

Một đám mây đen trùm cửa động

Mạ tốt đâu hay đạp nát đi

“狰狞头角恣咆哮”，trâu với 2 sừng nhọn uy phong ghê, ta hình dung như một cá nhân con người trẻ tuổi thông minh, có sức khỏe và tuổi thanh xuân phơi phới. Nhưng lại buông mình phóng túng bản thân; Gầm ghè là tiếng thở ra từ mũi trâu, hay cũng như (tiếng người quát tháo đuổi trâu);  “奔走溪山路转遥”，con trâu trẻ hung hăng không theo chăn dắt  đi đứng loạn cả trên núi lẫn đồng ruộng, càng đi càng xa. Bản tính cá nhân của con người cũng vậy (khôngcó chính đạo dẫn lối) vọng tưởng suy tư cuộc sống càng nhiều cũng không khác gì con  trâu đang càng ngày càng đi xa.;  “一片黑云横谷口”，trời thì tối đen mờ mịt không biết đi đâu về đâu. Như xã hội trầm luân tăm tối, con người chỉ sống vì cuộc sống để mà sống nhưng mục đích cuộc sống và điểm đến của giá trị nhân văn thì không biết. Câu thứ 4 là câu phản tỉnh. Vọng tưởng dẫn lối đưa con người vào các lối mê lầm.; “谁知步步犯佳苗”，tự mình lại dẫm đạp, cắt đứt mối thiện mầm thiện của mình đi. Các căn thiện không phát lên được . Đấy là bước đầu tiên của tranh chăn trâu. Bình thường thì vọng tưởng mê lầm mà không biết , suy tư nhiều vẻ kỳ khôi  muốn làm cái này muốn làm cái nọ  như là kiếm tiền làm giàu, thăng quan tiến chức, ra sức này nọ … đều là do vọng tưởng mà ra. Tự mình không giữ được các vọng niệm của mình.

二初调  

我有芒绳蓦鼻穿
   一回奔竞痛加鞭  

从来劣性难调制
犹得山童尽力牵

Sực bỗng sừng gai mũi tớ xuyên

Một phen lồng lộn đánh roi thêm

Từ xưa tính bướng khôn dạy bảo

Cũng bởi người chăn hết sức lên

    Bước thứ 2 là mới bắt đầu vào học , như người mới bước đầu ngồi thiền ngay ngắn , tự xem xét lại bản tâm biết được mình sai lầm, mong muốn kéo giữ nắn sửa bản tâm  chở lại.; “初调”，là nói muốn phục giữ vọng tưởng của mình lại. ; “我有芒绳蓦鼻穿”，Sợi  giây buộc mũi trâu  kéo đi  cũng ví như  Phật pháp  đưa con người vào chỗ an nghỉ. Đưa  tâm tính vào chỗ điều tức. ; “一回奔竞痛加鞭” Như ý trâu còn muốn ham đi bừa loạn thì lại thêm roi vọt kiềm chế đưa nó về lối tu dưỡng.; “从来劣性难调制”，Cái tính ham xưa khó sửa  nên người chăn càng phải gắng “犹得山童尽力牵”，phải dựa vào người chăn, phải biết vâng phục, đó chính là ý chí chính trực trong sáng, dùng nó mà giữ, gắnghết sức mà giữ.

三受制  

渐调渐伏息奔驰
渡水穿云步步随  

手把芒绳无少缓
牧童终日自忘疲  

Sửa dần ngay thói gan lỳ

Vượt nước xuyên mây theo bước đi

Tay chặt thừng gai phân thứ bực

Mục đồng suốt buổi mệt quên đi

   “渐调渐伏息奔驰”，từng bước từng bước chấp nhận sự dạy dắt. Trâu cũng vậy mà con gì cũng vậy, khi hung hăng nổi giận, ta từ từ chuyển giây lên phía trên mũi mà kéo nhẹ là nó đi. Phật môn có phép tu An Na Ban Na安那般那, khi ta tâm niệm bấn loạn, cần từ từ bình tĩnh xuống. Lời Phật dạy lấy mắt mà nhìn mũi, lấy mũi mà nhìn tâm眼观鼻，鼻观心，chỉ cần hô hấp được vững vàng thì tâm niệm cũng điều phục.;  “渡水穿云步步随”，trâu và người mục đồng , người nhỏ tầm 7 – 8 tuổi chăn dắt mà không dám manh động là vì giây nằm trong tay nó. Cái khí lực mạnh đã bị khống chế “手把芒绳无少缓，牧童终日自忘疲”，Mục đồng tay cầm thừng không buông một bước cũng không lơi ra, cho nên công phu  cũng không được lười biếng . Đầu trâu từ màu đen chuyển sang trắng tỏ ý đã biến đổi rồi. Mục đồng của ta chính là ý thức. Giây chính là hơi thở cần điều thức như phép An Na Ban Na đã nói. Tâm niệm và Ý thức đã chuyên nhất đưa hơi thở về chỗ mềm mại điều hòa. Mục đồng dù cầm roi hay cành cây cũng được. trâu thì đã chuyển đầu trắng biểu tỏ sự thiện lương, trừ nghiệp ác, chịu sự chế phục, công phu điều tức đã hợp nhất

四回首  

日久功深始转头
颠狂心力渐调柔  

山童未肯全相许
犹把芒绳且系留  

Lâu ngày công gắng mới quay đầu

Điên cuồng sức lực cũng mềm theo

Mục đồng chưa thể hoàn toàn hứa

Còn nắm thừng gai để giữ lưu

    Trâu đã quay đầu là nói tâm niệm đã chú vào hơi thở; “日久功深始转头”，trâu không đi bừa chạy loạn nữa . Tâm đã quy về một “颠狂心力渐调柔”，cái tâm đi bừa phóng túng đã mềm xuống cùng hơi thở hòa hiệp, rồi dần theo đó mà điều hòa “山童未肯全相许，犹把芒绳且系留”，Khi ý niệm của ta không còn phóng túng, tâm định thì tất sẽ hợp nhất, hợp nhất nhưng cũng không thể buông lơi. Đầu trâu chuyển trắng , cá tính nhu hòa nhiều rồi, người chăn trâu ở bên cạnh trâu nắm giữ giây không cần dụng tâm nữa mà vẫn nắm lấy thế thôi

心息合一

五驯伏  

绿杨荫下古溪边
放去收来得自然  

日暮碧云芳草地
   牧童归去不须牵 

Khe cũ dương xanh râm bóng êm

Thả ra bắt lại rất tự nhiên

Cỏ biếc mây xanh buổi chiều muộn

Mục đồng lối cũ khỏi lo phiền 

   Thêm một bước thuần phục, “绿杨荫下古溪边”，trẻ chăn trâu không cần nắm giây kéo nữa nhưng tâm tính tư tưởng không còn loạn động , hơi thở có thể đạt đến giai đoạn ngừng thở; “放去收来得自然”，thư thái vì trâu đã vâng lời , tư tưởng không động loạn nữa, tuy thời tuy lúc mà đếncảnh giới công phu; “日暮碧云芳草地”，là cảnh giới thư thái tự nhiên; “牧童归去不须牵”，trẻ chăn trâu tự cầm thừng dắt trâu về nhà, trâu chẳng cần kéo nữa tự nó đi về. Trâu đen 3 phần đã 2 phần chuyển trắng.

六无碍  

露地安眠意自如
不劳鞭策永无拘  

山童稳坐青松下
   一曲升平乐有余  

Lộ đất ngủ yên ý vẫn như

Chẳng phiền roi vụt với dây thừng

Mục đồng yên chỗ tùng im mát

Một khúc thanh bình vui có dư

    Trâu gần trắng hết cả, tâm tính đã điều phục，chỉ còn cái đuôi hơi đen. Người chăn thì đâu, đang ung dung thổi sáo đi chơi rồi. Trâu tự hoàn trâu người tự  hoàn người  không vướng bận nhau chi, gọi là cảnh giới vô ngại . Công phu gần toàn vẹn.;  “露地安眠意自如”，lộ ra khoảng đất không mênh mông, ngày đêm công phu tự lộ  ra luôn luôn ở cảnh giới thanh tịnh. Không cần dụng tâm mệt mà cứ thanh tịnh luôn.; “不劳鞭策永无拘”，trâu không cần chăm nữa, tâm tính vọng tưởng không sinh thì cũng không cần roi đánh quát hét, cũng không cần chú tâm để mắt. Người chăn trâu không để ý nữa mà ngồi thanh thản bên cội tùng thổi sáo một khúc ca thanh bình . Thơ người đời Tống có câu “短笛无腔信口吹sáo ngắn không xoang hay miệng thổi”，là nói tùy tiện  vậy chứ trâu kia đã về đến nhà hay chưa còn hơi sớm

心无挂碍

七任运  

柳岸春波夕照中
淡烟芳草绿茸茸  

饥餐渴饮随时过
石上山童睡正浓  

Sóng xuân bờ liễu bóng chiều hồng

Cỏ tươi khói nhạt biếc thanh trong

Đói ăn khát uống tùy thời thích

Đá kê con ngủ giấc say nồng

Sóng xuân bờ liễu chiều hồng

Cỏ tươi khói nhạt thanh trong biếc mầu

Đói ăn khát uống tùy đâu

Mục đồng ngon giấc kê đầu đá xanh

    Cuối cùng thì chiếc đuôi đen cũng hóa trắng , thiện nghiệp đủ đầy niệm niệm thanh tĩnh.; “柳岸春波夕照中”, cảnh giới như vẽ “Khói nhạt cỏ xanh淡烟芳草绿茸茸” mưa lẫn khói mênh mang, liễu xanh rủ biếc vọng niệm như tan biến không còn chút phiền não. Thực không phải không còn phiền não, vẫncòn phiền não，nhưng tùy cơ xử lý. Như đói ăn khát uống qua ngày, nhất thiết không trở ngại . Lời Tâm Kinh: Tâm không quái ngại, vì không quái ngại nên không sợ hãi, xa rời mọi vọng tưởng心无挂碍，无挂碍故，无有恐怖，远离颠倒梦想. Người mục đồng thì ngon giấc trên đá. Cảnh giới thư thái , lúc nằm mà trâu chả dám rời nhưng vẫn tự nhiên ăn cỏ, người cứ thanh thản làm việc . Coi tâm mà thưởng thức, lấy vui từ trong tâm, lấy tâm mà nhiếp phục, lấy tâm mà giải thoát

八相忘  

白牛常在白云中
人自无心牛亦同  

月透白云云影白
白云明月任西东

Trâu trắng vẩn vơ mây trắng trong

Người tự vô tâm trâu một lòng

Mây trắng trăng soi mây ảnh trắng

Trăng trong mây trắng khắp tây đông

    Trâu giờ đã thuần phục đến cảnh giới quên  bản thân, hơi thở điều hòa quên cả vọng niệm, quên cả thân thể, quên cả sự hư không, quên cả tri giác

“白牛常在白云中”, “人自无心牛亦同”, “月透白云云影白”，trăng soi sáng tỏ “白云明月任西东” ngũ uẩn giai không  

九独照  

牛儿无处牧童闲
一片孤云碧嶂间  

拍手高歌明月下
归来犹有一重关  

Trâu thả không nơi mục đồng nhàn

Một đám mây côi tụ dãy lam

Cao ngâm tay vỗ ánh trăng rạng

Lối về còn chắn một trùng quan

Mục đồng trâu thả nơi không

Một đám mây lẻ giữa vùng núi xanh

Vỗ tay ca dưới trăng thanh

Lối về còn có một vành cửa quan

    Đến mức độ là trâu cũng quên mất, vọng niệm không còn. Người mục đồng đến ý thức về ngủ cũng hết, hết sạch. Trâu đâu không thấy, người chan nhàn rỗi. Thiền sư Bách Trượng nói “灵光独耀，迥脱根尘linh quang độc sáng, thoát hẳn trần căn”. Trời xanh gợn chút mây trắng, cảnh giới thanh sáng. Người chăn hiểu được công phu đạt đến rồi,chỉ còn vỗ tay reo ca dưới trăng ngân. Mọi thứ sạch không, pháp Mật tông giảng đến chỗ Tính không, đã là không thì mọi thứ đều không. Hãy còn sớm quá, hãy còn một cửa ải nữa. vì liễu được cảnh không thì cũng không dụng gì vào đâu được. Chỉ cần tâm động niệm thì thấy ngay sự rối loạn. Đó là công phu vẫn chưa về được đến nhà. Ta mắng ai thì cũng phải từ công việc của họ mà dẫn ra thế mới không loạn. Vậy là khi ta tự sáng thì mới sáng được một mình , mới hiểu được lẽ xuất thế mà chưa hiểu được lẽ nhập thế. Thế thì chưa xong, chưa phải là cảnh giới con đường của Bồ Tát

十双泯  

人牛不见杳无踪
明月光含万象空  

若问其中端的意
   野花芳草自丛丛  

Người trâu chẳng thấy dấu đâu

Đêm thanh trăng sáng sạch mầu thế gian

Ý hay đạo diệu muôn vàn

Hoa đồng cỏ nội hương chàn nơi nơi

Người trâu chẳng thấy dấu mênh mang

Trăng thanh ánh sáng sạch thế gian

Ai hỏi ý hay trong đạo diệu

Hoa đồng cỏ nội hương tỏa lan

Người trâu chẳng thấy dấu đâu

Trăng thanh ánh sáng sạch mầu muôn không

Ý trong huyền diệu ai cùng

Hoa đồng cỏ nội cả vùng thơm lan

   

 Đến bước thứ 10 thì cả hai đều quên hết cả nhau đi, lúc này có thể nhập thế mà cũng có thể xuất thế. Nhấc cũng cân mà buông cũng nhẹ, có cũng như bằng không. Nhập thế làm việc, tại gia cũng hay mà xuất gia cũng giỏi, làm việc trai cũng xứng mà làm than gái cũng vừa. Song dẫn là hết cả đều không có (không – hữu), trâu không quản mà người cũng không hay. “人牛不见杳无踪”，soi thấy ngũ uẩn đều không . Chỉ một long gương sáng như trăng soi muôn vật“明月光含万象空”，sự có sự không đều thỏa, nhập thế xuất thế, phiền não hay không phiền não đều như nhau. Cảnh giới tu hành đã đến mức thành tựu  gần đền giác ngộ. Như hỏi ý mầu nhiệm trong đạo diệu “若问其中端的意”，cái gì đúng cái gì là chân lý. Rất là giản dị mà tự nhiên  Đồng không cỏ biếc mọc tươi um, đế nơi nào ra tướng nơi ấy, không nhất thiết là xuất gia hay tại gia mới đạt đến được, thành tự tại bồ tát究竟怎么是对呢？很自然，“野花芳草自丛丛”，到处都是，不一定出家才能做到，也不一定在家才能够修道。得大自在，就是观自在菩萨。 

10 bức chăn trâu, 10 giai đoạn công phu. Trâu trước mắt giờ đâu phải quản 10 bước công phu, pháp môn tâm địa phối hợp 心地法门,16 đặc thắng giờ đã hiểu thấu[2]

Nguyễn Đức Toàn dịch giới thiệu

---

[1] Năm sinh năm mất của Phổ Minh thiền sư chưa rõ ràng, chỉ biết ông sống đời nhà Tống.

[2] 16 đặc thắng là thuật số quán sát trong Tứ niệm xứ. Từ Điều tâm đến Bi tưởng, chỗ nào cũng có quán chiếu, khởi phát thiện niệm vô lậu; đè nén cái mất mát do ác nghiệp nên gọi là Đặc thắng. 16 cái là: Tri tức nhập, tri tức xuất, tri tức trường đoản, tri tức biến thân, trừ chư thân hạnh, thụ hỉ, thụ lạc, thụ chư tâm hạnh, tâm tác hỉ, tâm tác nhiếp, tâm tác giải thoát, quán vô thường, quán xuất tán, quán li dục, quán diệt, quán khí xả.